Bazyli Degórski O.S.P.P.E., Roma – PUST
Artykuł ukazuje najstarszy łaciński monastycym w Galii, którego założycielem i krzewicielem był św. Marcin z Tours. Monastycyzm ten rozwijał się przede wszystkim w miastach, co z kolei walnie pomagało w duszpasterstwie miejscowemu duchowieństwu. Należy także pamiętać o dziewicach Bogu poświęconych, które prowadziły życie wspólnotowe; wśród nich nie brakowało również rekluzek.
Postacią porównywalną czy w pewnym znaczeniu podobną do św. Marcina z Tours był św. Wiktrycjusz z Rouen. Gdy bowiem został biskupem, nadal żył jak mnich. Zwalczał pogan, których znaczną liczbę stanowili mieszkańcy wsi. Jego sława przekroczyła granice okolicy. Wiktrycjusz założył przynajmniej jeden klasztor żeński i dwa męskie, oraz klasztor w Thérouanne. W północnej Galii, na ziemiach Boulogne i Artois, jak również w zachodniej Flandrii przycznił się do powstawania wielu pustelni i klasztorów.
Innym ważnym krzewicielem monastycyzmu w Galii był św. Jan Kasjan. Urodził się ok. roku 360 w Dobrugii. Pielgrzymował do Palestyny i tam został mnichem w jednym z klasztorów w Betlejem. Zachwycił się życiem mnichów w Egipcie, wśród których spędził wiele czasu. Specjalnie powrócił do Palestyny, aby od swych przełożonych zakonnych otrzymać pozwolenie na stałe przebywanie wśród mnichów egipskich. Żył tam mniej więcej do roku 400, a potem przeprowadził się do Konstantynopola, gdzie św. Jan Chryzostom wyświęcił go na diakona. Wkrótce przez duchowieństwo wierne Chryzostomowi został wysłany do Rzymu, by w ich imieniu wstawić się za patriarchą u papieża Innocentego I. Tam poznał Paladiusza, Rufina i św. Melanię Młodszą. Po wyświęceniu na kapłana przez Aleksandra z Antiochii i po przyjeździe do Marsylii (ok. 415 roku) Kasjan poprosił biskupa Proklusa o wskazanie mu jakiegoś ustronnego miejsca, w którym mógłby wieść życie pustelnicze. Biskup jednak zachęcił go do założenia klasztoru, co stało się niebawem. Nowy klasztor otrzymał nazwę Paradisus. Został usytuowany na południe od dzisiejszego Vieux Pont. Następnie założył klasztor żeński św. Zbawiciela, który znajdował się w obrębie murów miasta. Św. Jan Kasjan zmarł u św. Wiktora ok. 435 roku.
Wielkim mnichem w Galii był również św. Honorat. Urodził się ok. 365 roku w Lorenie w Burgundii. Pochodził z arystokratycznej rodziny galijsko-rzymskiej, dzięki czemu otrzymał staranne wykształcenie. Powolanie do życia pustelniczego odkrył w sobie prawdopodobnie w roku 386, kiedy to postanowił przenieść się do posiadłości rodzinnych, które znajdowały się w pobliżu Cannes. Ok. roku 394 przeprowadził się na wyspy Hyères. W tym czasie jego duchowym przewodnikiem był św. Kaprazjusz. Następnie św. Honorat przeniósł się do Marsylii, a później do Grecji, gdzie założył mniszą ławrę. Ok. 403 roku powrócił do Fréjus – do biskupa Leoncjusza, szukając z kolei jakiejś bezludnej wyspy, na której mógłby zorganizować wspólnotę mniszą. Wybór padł na Leryn. Gdy w 405 roku założył tam wspólnotę, istniał w tej okolicy jedynie klasztor w Embrun, który został założony ok. 360 roku przez św. Marcelina. W roku 427 św. Honorat został powołany na stolicę metropolitalną w Arles. Wyniszczony chorobą nadal jako gorliwy duszpasterz troszczył się o pielgrzymów. Tuż przed śmiercią, w dniu Objawienia Pańskiego 430 roku, gdy z trudem wstał z łóżka, aby przewodniczyć uroczystej liturgii, również okazał się nie tylko mnichem, ale i wiernym ojcem swoich diecezjan.
Wybitnym przedstawicielem najstarszego monastycyzmu w Galii był św. Hilary z Arles, krewny św. Honorata z Lerynu. Urodził się ok. 401 roku. Anonimowa Vita św. Lupusa z Troyes mówi o siostrze św. Hilarego o imieniu Pinieniola – małżonce św. Lupusa. Ta sama Vita mówi ponadto, że św. Hilary – podobnie jak św. Lupus – urodził się w Galii Belgijskiej. Przez rokiem 420 św. Honorat postanowił nakłonić św. Hilarego do życia monastycznego. Wydaje się, iż zrazu św. Hilary nie dał się przekonać. W koncu jednak zmienił zdanie i stał się mnichem w Lerynie. W 427 roku św. Honorat został biskupem Arles, widząc z czasem w św. Hilarym swojego następcę. Sprowadził go więc do siebie. Gdy tylko św. Honorat został pochowany, św. Hilary uciekł z Arles, lecz Kasjusz (dowódca oddziałów rzymskich) wysłał żołnierzy, który sprowadzili go na stolicę biskupią. Pierwszą rzeczą, którą zrobił, było założenie przy pałacu biskupim klasztoru, w którym zamieszkali duchowni i gdzie on sam obrał sobie celę. Następnie erygował inne klasztory. Św. Hilary był pierwszoplanową postacią na synodzie w Galii w roku 429. Przewodniczył również synodom w: Riez (439 r.), Orange (441 r.) i Vaison (442 r.). Zmarł 5 maja 449 roku.
Także św. Eucheriusz z Lyonu pochodził z arystokracji galijsko-rzymskiej. Ożenił się z Gallą, z którą miał dwóch synów. Po kilku jednak latach małżeństwa postanowił poświęcić się całkowicie Bogu. Wybrał Leryn, gdzie przyjął go św. Honorat. Pozostał tam niedługo, gdyż chciał żyć w samotności jako pustelnik. Przeniósł się więc na wyspę Lerę. Para małżeńska zamieszkała w oddzielnych pustelniach. Eucheriusz wymieniał listy ze św. Honoratem, św. Paulinem z Noli i św. Janem Kasjanem. Kiedy ok. 435 roku zmarł biskup Lyonu – św. Senator, na jego miejsce został wybrany św. Eucheriusz.
Kolejny mnich galijski – św. Lupus z Troyes – urodził się ok. 395 roku w rodzinie arystokratycznej. Ożenił się z Pinieniolą. Jego żona i on sam postanowili wieść życie zakonne. Św. Lupus wybrał wspólnotę mniszą w Lerynie. W 427 roku musiał udać się w sprawach majątkowych w okolice Mâcon. Biskup Troyes – św. Ursus – dopiero co wówczas zmarł. Wysłannicy miejscowego duchowieństwa powiadomili Lupusa o wyborze go na ich biskupa. On jednak – już jako biskup – nie zaprzestał wieść życia ascetycznego, lecz nadal czynnie naśladował srogie życie mnichów egipskich. W roku 429 św. Lupus został wysłany przez ojców synodu w Arles, aby wraz ze św. Germanem z Auxerre udać się do Bretanii, by zwalczać błędy pelagian. Gdy Attyla obległ Troyes, Lupus przekonał Hunów, aby nie niszczyli miasta. Po rozgromieniu Attyla poprosił św. Lupusa, aby towarzyszył mu aż do Renu. Lupus się na to zgodził, lecz zostało to odczytane jako kolaboracja z najeźdźcą. Z tego powodu sam biskup został złożony z urzędu. Stało się to dlań okazją do udania się na pustelnię, gdzie pozostał przez dwa lata, skąd ponownie wrócił do swojej diecezji. Zmarł w 479 roku.
Innym biskupem i mnichem z Galii był Wincenty z Lerynu. Pochodził z arystokratycznego rodu i piastował szereg urzędów cesarskich. Znany jest przede wszystkim jako autor Commonitorium. Także św. Salwian był arystokratą. Urodził się w Kolonii lub w Trewirze. Studia odbył w tym ostatnim mieście. W 427 roku wystąpił z klasztoru w Lerynie i stał się kapłanem diecezji w Marsylii. Napisał De virginitatis bono ad Marcellum presbyterum i cztery księgi Ad Ecclesiam. Ułożył także ważne rozprawy teologiczne, z których najważniejszą jest De gubernatione Dei. Jest również autorem kilku innych dzieł, które z czasem jednak zaginęły. Zmarł w Marsylii w 496 roku jako duchowny obsługujący katedrę.
Św. Maksym z Riez urodził się w miejscowości Decomer koło Digne. Poprosił św. Honorata, aby przyjął go do stanu mniszego. Należał do tych, którzy pomagali opatowi w kierowaniu klasztorem. W 427 roku św. Honorat, zostając pasterzem na stolicy metropolitalnej w Arles, wskazał na Maksyma jako na swojego następcę. Zaczął więc pełnić funkcję opata klasztoru w Lerynie. Kiedy w roku 432 zmarł św. Leoncjusz, Maksyma ustanowiono w jego miejsce biskupem Fréjus. On jednak nie przyjął tego zaszczytu, skutkiem czego wybrano innego biskupa. W 434 roku, gdy wakowała stolica biskupia w Riez, ponownie wskazano na Maksyma. Wyborcy udali się do klasztoru, zawiedli elekta do katedry i wyświęcili na biskupa. Św. Maksym jako biskup uskuteczniał te same cnoty, które posiadał w klasztorze. Brał udział w synodach w: Riez (439 r.), Orange (441 r.), Vaison (442 r.) i Arles (w latach 449–461). Nie można dokładnie ustalić daty jego śmierci.
Faust z Riez – trzeci opat Lerynu (w latach 433–457) – urodził się w Brytanii krótko po roku 410, a mnichem w Lerynie został ok. 424 roku. Kiedy w 433 roku św. Maksyma wybrano biskupem Riez, Faust został w jego miejsce opatem i – przyjąwszy święcenia kapłańskie – usilnie starał się o zachowanie wśród mnichów pierwotnej gorliwości. Ok. 460 roku Faust objął stolicę biskupią w Riez i pozostał tam do roku 477, kiedy to ariański król Gotów – Euryk – skazał go na wygnanie. Uczynił to głównie z powodu spraw związanych z zajęciem przez Wizygotów Alwernii i Prowansji, jak również na skutek faktu, iż biskup zwalczał herezję ariańską. W 462 roku Faust uczestniczył w synodzie rzymskim jako przedstawiciel biskupów Galii. Powrócił do Riez prawdopodobnie ok. 485 roku. Co się tyczy daty jego śmierci, ustala się ją w oparciu o list Awita, który został napisany przed rokiem 500, a z którego wynika, iż biskup Riez nie żył już od kilku lat.
Ponadto do najstarszych, najbardziej znanych mnichów Galii należą: św. Nazariusz, św. Porkariusz, św. Rustyk, św. Walerian, św. Antoni Cyrus i św. Domicjan.
Jeśli chodzi o monastycyzm w Burgundii, to trzeba wspomnieć postać św. Germana. Urodził się w Auxerre ok. 380 roku. Był generałem wojska w Akwitanii i w prowincji Lyonu. Następnie przyjął święcenia kapłańskie z rąk miejscowego biskupa – św. Amatora. W roku 418, po śmierci biskupa, lud wybrał św. Germana na jego następcę. Nowy hierarcha kroczył drogą skrajnego ubóstwa ewangelicznego i doskonałej czystości i wraz z żoną poświęcił się dziełom miłosierdzia.
Innym starożytnym mnichem Galii był św. Paulin z Noli. Urodził się w 354 lub 355 roku w Bordeaux. On to przeszczepił do Italii monastycyzm galijski zapoczątkowany przez św. Marcina. Nawet małżeństwo z Terazją nie odwiodło go od ascetycznych ideałów chrześcijańskich. Wybrał życie ascetyczne i wraz z żoną przeniósł się do swych posiadłości w Hiszpanii. W Boże Narodzenie 393 lub 394 roku w katedrze w Barcelonie lud wybrał go przez aklamację na kapłana. Postawił wówczas warunek, iż nie zostanie przypisany do żadnego z Kościołów, lecz pozostanie wolnym, by móc wieść życie mnisze. Po przeniesieniu się wraz z żoną Terazją do Noli w Italii postanowili związać swoje ascetyczne życie regułą mniszą, dla której wzór stanowiła dostępna im wówczas reguła wspólnoty w Marmoutier. W 409 roku po śmierci św. Pawła – biskupa Noli – Paulin został biskupem tej diecezji. Zmarł w roku 431.
Bardzo ważnym ośrodkiem mniszym Galii była Jura. Znamy początki tego ośrodka dzięki Vita Sanctorum Patrum Iurensium Romani, Lupicini, Eugendi. Nie wydaje się, aby w monasterach Jury zachowywano którąś z reguł napisanych w V wieku. Można to ustalić na podstawie samej Vita SS. Patrum Iurensium. Albowiem założyciele tej wspólnoty mniszej – Roman, Lupicyn i Eugend – dzięki swoim charyzmatycznym osobowościom położyli podwaliny pod życie mnisze w Jurze w szczególnej postaci. Nie powielali niewolniczo ani najstarszego monastycyzmu wschodniego, ani tego, który pojawił się w pierwszych klasztorach Galii. Klasztorami założonymi przez tych trzech mnichów kierował opat, któremu pomagał współ-opat i kilku ojców kierowników. Był w nich także ekonom – odpowiedzialny oczywiście za dobra materialne. Początkowo zarówno wspólnota w Condat jak i w Laucone składały się z grup pustelników. Jedynie św. Eugend nakazał mnichom, aby żyli wspólnie w jednym klasztorze, dzieląc ten sam refektarz i jedną kaplicę. Mnisi musieli nawet spać we wspólnym dormitorium.
Do najstarszych założycieli monastycyzmu w Galii należy również św. Cezary z Arles. Urodził się w roku 470 na obszarze miasta Cabillon. W wieku osiemnastu lat poprosił swojego biskupa – Sylwestra – o możliwość zostania duchownym. Przez dwa lata przebywał wśród miejscowej hierarchii kościelnej. Zostałby chyba diakonem czy nawet kapłanem Kościoła w Chalon, gdyby nie poznał monastycyzmu egipskiego. W latach 490-491 udał się do opactwa św. Wiktora w Marsylii, gdzie chętnie zgodzono się przyjąć go do wspólnoty. Ten jednak – usłyszawszy, iż na wyspie w Lerynie powstała surowsza wspólnota mnisza – udał się tam, gdzie do grona mnichów włączył go opat Porkariusz. W Lerynie Cezary uzyskał oprócz formacji teologiczno-monastyczno-liturgicznej także kulturalną i intelektualną. Budował współbraci pobożnością, pokorą, umartwieniem, posłuszeństwem. Opat Porkariusz wysłał go (przed rokiem 499) do Arles, gdzie zamieszkał w domu małżeństwa Firmina i Gregorii, krewnej Cezarego. Ich dom pełnił zarazem rolę ośrodka kulturalnego; był przytuliskiem, stołówką dla biednych, szpitalem, miejscem katechezy. Tutaj św. Cezary słuchał wykładów retora afrykańskiego – Juliana Pomeriusza. Nie trwało to jednak długo, gdyż Cezary porzucił na zawsze zainteresowania kulturą klasyczną. Biskup Arles – Eoniusz – otrzymał od opata Porkariusza pozwolenie, aby mógł wyświęcić Cezarego na diakona, a potem na kapłana. Ten jednak nadal zachowywał mniszy habit i zwyczaje. W 499 względnie 500 roku zlecono mu zarząd klasztorem in suburbana insula ciuitatis, gdyż tamtejszy opat nie radził sobie z trudnościami. Cezary miał wówczas trzydzieści lat. Aby utrwalić mniszą karność, napisał regułę i wnet wspólnota w Arles stała się sławną ze względu na surowość życia zakonnego.
Biskup Eoniusz pomyślał o Cezarym jako o swoim następcy. Pierwszą inicjatywą nowego biskupa-mnicha było kształcenie duchowieństwa. Założył w swoim domu biskupim szkołę, w której młodzieńcy uczyli się literatury i śpiewu, uczestniczyli w liturgiach kościoła katedralnego i przygotowywali się do chrztu. Miasto pozostawało wówczas pod rządami ariańskiego króla Wizygotów – Alaryka II. Prawowierny Cezary musiał więc znosić wiele trudności, z których jednak potrafił uzyskać sporo korzyści dla Kościoła. Z czasem posądzono go o zdradę i zesłano na wygnanie do Bordeaux. Stało się to za sprawą niejakiego Licyniana, który w 505 roku dał do zrozumienia królowi Alarykowi II, że Cezary konspirował przeciwko państwu razem z królem Burgundii – Gundebaudem. Z tego powodu został usunięty z Arles. Dla Cezarego było to okazją, by powrócić do umiłowanego życia pustelniczego. W roku 506 na nowo pozyskał zaufanie króla. Przebywając w Bordeaux, poznał bliżej biskupów Galii zachodniej (Cypriana z Bordeaux i Rurycjusza z Limoges). Także w 506 roku biskup Arles rozpoczął budowę klasztoru żeńskiego św. Jana, którą zakończono w 512 roku. Pragnął usytuować go poza murami miasta. Wybrał w tym celu Alyscamps. Jednak po bitwie pod Vouillé, podczas której król Klodwig pokonał Alaryka II, prawie już zbudowany klasztor uległ zniszczeniu. W latach 508-514 został jednak odbudowany. Pierwszą jego ksienią została siostra św. Cezarego – św. Cezaria, która po kilku miesiącach zmarła. Do klasztoru wstąpiło wiele dziewic i wdów. Św. Cezary napisał dla nich regułę mniszą. Następczynią św. Cezarii została inna Cezaria, zwana Młodszą. Mniszek w klasztorze było wówczas aż dwieście. Po jej śmierci ksienią została św. Liliola, a następnie św. Rustykula. Po zwycięstwie Ostrogotów św. Cezary starał się łagodzić ujemne skutki tej wojny. Za swoje najważniejsze zadanie pod tym względem uważał wykup jeńców. W tym celu sprzedał wszystkie kosztowne przedmioty kościelne. Kiedy w latach 508-536 cała okolica przeszła pod władzę Ostrogotów, św. Cezary ponownie został oskarżony o zdradę i wezwany do Rawenny przed króla Teodoryka Wielkiego (w latach 512-513). Zdołał się jednak wybronić i ponadto uzyskał wolność dla ludności Orange. Następnie udał się z Rawenny do Rzymu, by spotkać się z papieżem Symmachem, od którego w roku 513 otrzymał potwierdzenie praw i przywilejów metropolity Kościoła w Arles, zważywszy na pretensje zgłaszane przez biskupa Vienne. Św. Cezary podlegał zwierzchnictwu nie tylko papieża Symmacha, lecz także wszystkich siedmiu papieży, których pontyfikat przypadał na okres jego rządów Kościołem w Arles. W roku 514 papież Symmach potwierdził Cezaremu przywilej wikariusza Stolicy Apostolskiej dla obszaru Hiszpanii i Galii. Od tego roku miał coraz większe wpływy w Galii, przewodnicząc między innymi pięciu synodom prowincjalnym.
W roku 534 ukończył pisanie reguły dla mniszek. W ostatnim roku życia jego zdrowie coraz bardziej słabło. Jak sam zapowiadał, śmierć miała nadejść w dzień święta jego duchowego mistrza – św. Augustyna. Gdy czas ten nadchodził, Cezary zapragnął, by przeniesiono go na liturgię brewiarzową do mniszek klasztoru św. Jana. Pożegnał się z ksienią Cezarią i skierował do całej wspólnoty zachetę, by pozostała wierna regule. Przy śmiertelnym łożu zgromadziło się kilku biskupów jego prowincji kościelnej, kapłani, diakoni i przyjaciele. Zmarł w samą wigilię św. Augustyna – 27 sierpnia 543 roku. Wpływ św. Cezarego był wielki i trwał przez pokolenia, choć napisana przezeń reguła odegrala wiekszą rolę jedynie w Prowansji.
Wspólnoty mnisze założone przez św. Cezarego dały Kościołowi wiele wybitnych postaci. Jedną z nich był św. Cyprian z Toulon. Po śmierci miejscowego biskupa w 524 roku został wybrany na jego następcę i kierował tym Kościołem przez dwadzieścia dwa lata. Napisał pierwszą część Vita S. Caesarii, w której umieścił wszystko, czego dowiedział o św. Cezarym. Obawiając się jednak, iż może coś ważnego pominąć, przesłał rękopis swemu przyjacielowi – św. Firminianowi, który także był wychowankiem św. Cezarego. Firminian urodził się ok. 509 roku w pobliżu Narbony. W 528 roku przeniósł się do swego stryja Rurycjusza, który był biskupem Uzès. Stryj wychował go w naukach kościelnych i wyświęcił na kapłana. W 529 roku Rurycjusz zmarł i św. Firminian stał się jego następcą. Wielce poważał metropolitę św. Cypriana i obaj hierarchowie stali się przyjaciółmi. Cyprian poprosił więc Firminiana, aby poprawił i udoskonalił Żywot św. Cezarego.
Znamy ponadto wielu innych wybitnych duchownych – wychowanków klasztoru w Arles. Jednym z nich był św. Teuderyk, który założył różne wspólnoty w diecezji Vienne. Także Florian – opat z okolic Mediolanu – uważał się za ucznia św. Cezarego z Arles. Jednakże nie znamy dokładnie dziejów klasztoru św. Andrzeja z Villeneuve koło Awinionu. Jedna z kronik mówi, iż w 586 roku zmarła w nim pewna mniszka, niejaka św. Cezaria, która najprawdopodobniej należała do rodziny św. Cezarego.
W Arles ok. 450 roku urodził się św. Maksencjusz – jeden z najbardziej znanych uczniów św. Sewera. Został on mnichem w klasztorze św. Andrzeja. Wielkość jego cnót wzbudziła tak wielki podziw, iż zmuszony był oddalić się na pustkowie, by nie zgrzeszyć pychą. Został pustelnikiem w okolicach Narbony. Później jednak musiał przenieść się w inne miejsce, gdyż został zauważony przez ludność okolic Poitou, gdzie myślał, iż znajdzie spokój i samotność. Obawiając się, iż ten spokój będzie zakłócany przez ciekawskich, Maksencjusz poprosił opata Agapita o przyjęcie do klasztoru. Później został jego następcą. Z czasem postanowił żyć jako rekluz na terenie klasztoru, na co mnisi zgodzili się pod warunkiem, iż nadal pozostanie tytularnym opatem i że będzie nimi kierował z rekluzji. Maksencjusz zmarł w 515 roku.
Jeśli chodzi o klasztory żeńskie w Galii, to mamy na ich temat jeszcze bardziej skąpe informacje. Zachował się list św. Cezarego wysłany do pewnej ksieni, z którego możemy wywnioskować, iż była ona jego duchową córką i że kierowała założoną przez niego wspólnotą mniszek. Ponadto według tradycji klasztor św. Piotra du Puy w Orange został założony przez samego św. Cezarego na górze Eutropiusza.
W VI wieku powstała także reguła św. Aureliana. Był on drugim następcą św. Cezarego w latach 546-551. W tym krótkim czasie zdołał założyć w Arles dwa klasztory: żeński św. Marii i męski świętych Piotra i Pawła, którego opatem ustanowił Florentyna (zmarł on podobno pięć lat później w 553 roku). Aurelian napisał dwie reguły zakonne: Regula ad monachos oraz Regula ad virgines.